forum Stowarzyszenia OSPŻ

[Łukasz Bieryło E-prawnicy]

Zwrot, jako nienależnie pobranych, emerytur wojskowych przez żołnierzy zawodowych, których zwolnienia ze służby uznano za nieprawidłowe (glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2007 r., sygn. akt I UK 144/07)

W najnowszym orzecznictwie sądowym przedstawiono dwie koncepcje możliwych skutków prawnych sytuacji, w jakiej znaleźli się żołnierze zawodowi „przywróceni” do służby wskutek stwierdzenia nieważności decyzji o wypowiedzeniu im stosunków służbowych: pierwsza z nich opiera się na założeniu, że zwrotu nienależnie pobranych świadczeń emerytalnych można dochodzić tylko i wyłącznie na podstawie art. 48 ustawy, natomiast druga dopuszcza możliwość dochodzenia zwrotu świadczeń emerytalnych (a tym samym uznania ich za nienależnie pobrane) także na mocy art. 1 i 12 ustawy.

Ponadto przy rozstrzyganiu spraw tychże żołnierzy pojawiają się wątpliwości odnośnie konsekwencji usunięcia z obrotu decyzji o zwolnieniu ze służby (poprzez stwierdzenie nieważności decyzji o wypowiedzeniu stosunku służbowego zawodowej służby wojskowej) i jego wpływu na inne decyzje wydane po zwolnieniu ubezpieczonego ze służby (w tym zwłaszcza decyzji dotyczących emerytury wojskowej), a także ogólnie na prawo żołnierzy do należności otrzymanych po zwolnieniu ze służby (uznanym następnie za niebyłe ze skutkiem ex tunc).

W związku z powyższym, Prezes Sądu Najwyższego wystąpił z pytaniem prawnym: „czy stwierdzenie nieważności decyzji o zwolnieniu z zawodowej służby wojskowej uzasadnia żądanie zwrotu wypłaconej emerytury od żołnierza, któremu po zwolnieniu ze służby przyznano prawo do emerytury?”. W dniu 11.09.2008 r. ma zapaść w tej kwestii uchwała w składzie 7 sędziów SN (sygn. akt III UZP 1/0.

Mając to na uwadze, chciałbym przedstawić własne stanowisko w tej sprawie.

1) rozbieżności w orzecznictwie:

W analizowanym wyroku z dnia 4 grudnia 2007 r. w sprawie o sygn. akt I UK 144/07 (którym uchylono wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku wydany w sprawie III AUa 1339/06 i przekazano sprawę do ponownego rozpoznania) Sąd Najwyższy uznał, że zwrotu nienależnie pobranych świadczeń emerytalnych można dochodzić nie tylko na podstawie art. 48 wojskowej ustawy emerytalnej (który zdaniem Sądu nie ma w sprawie zastosowania), ale także na mocy art. 1 i 12 tejże ustawy.

Jednocześnie jednak zdecydowanie większa część Sądów powszechnych przyjmuje stanowisko odmienne, według którego podstawą uznania świadczenia za nienależnie pobrane może być tylko i wyłącznie art. 48 ustawy, zatem tylko w przypadku spełnienia przesłanek z tego przepisu można żądać zwrotu takiego świadczenia od osoby uprawnionej. Tytułem przykładu należy tu wskazać na: wyrok Sądu Najwyższego z 11.10.2007 r. w sprawie III UK 53/07, postanowienie Sądu Najwyższego z 25.01.2008 r. w sprawie III UK 113/07, wyroki Sądu Apelacyjnego w Lublinie (w sprawach III AUa 189/07, III AUa 458/07, III AUa 640/07 i III AUa 642/07), wyroki Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu (m.in. w sprawach III AUa 200/07 i 640/07), wyroki Sądu Apelacyjnego w Poznaniu (w 11 sprawach, w tym III AUa 2773/06, III AUa 198/07 i III AUa 292/07), wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 03.04.2008 r. (w sprawie III AUa 612/07) oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 20.05.2008 r. (w sprawie III AUa 1977/07).

Poza tym w omawianym wyroku Sądu Najwyższego wydanym w sprawie I UK 144/07 wyrażono pogląd, że w związku z restytucją statusu żołnierza (z uwagi na skutek ex tunc decyzji stwierdzającej nieważność wypowiedzenia) odpada również od samego początku podstawa uprawniająca żołnierza do emerytury, z uwagi na niespełnienie przesłanek z art. 1 i 12 ustawy. W innym miejscu uzasadnienia w/w wyroku SN (str. 9, akapit 2) Sąd ten stwierdza zaś, że emerytura stała się świadczeniem nienależnie pobranym „dopiero z chwilą przyznania i pobrania zaległych należności żołnierza”.

Tymczasem wyroki Sądu Najwyższego z 04.12.2007 r. w sprawie I UK 144/07 oraz z 11.10.2007 r. w sprawie III UK 53/07 przedstawiają odmienną interpretację skutków jakie ma stwierdzenie nieważności jednej decyzji na inne decyzje wydane w związku z nią. Również zdecydowana większość rozstrzygnięć Sądów Apelacyjnych zupełnie inaczej przedstawia konsekwencje usunięcia z obrotu decyzji o wypowiedzeniu.

2) możliwość dochodzenia zwrotu świadczeń nienależnie pobranych na podstawie art. 48 wojskowej ustawy emerytalnej:

Słuszne jest stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z 11.10.2007 r., że zwrot nienależnie pobranych świadczeń emerytalnych może odbywać się tylko i wyłącznie w oparciu o art. 48 ustawy. Tematyka zwrotu świadczeń nienależnych uregulowana jest w dziale VII ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (przyznaje to zresztą SN także w omawianym wyroku z 04.12.2007 r.). Przepisy te kompleksowo regulują kwestie świadczeń nienależnych, a zatem nie ma potrzeby stosowania w tym zakresie innych przepisów tejże ustawy, czy tym bardziej ogólnych zasad.

Zresztą nawet w wyroku Sądu Najwyższego ze sprawy I Uk 144/07 stwierdzono, że „z przepisów działu VII (art. 48-50) ustawy (…) wynika zasada ograniczenia zakresu zwrotu świadczeń nienależnych i że wiąże się ona w szczególności w regulacjach w art. 48 ust. 1 i 2 ustawy z dążeniem do ochrony osób, które pobierały nienależne świadczenie pieniężne bez swej winy” (str. 9 uzasadnienia).

Reasumując, wydaje się iż z żądaniem zwrotu wypłaconego świadczenia emerytalnego organ może wystąpić tylko i wyłącznie w sytuacji, gdy spełnione zostały przesłanki z art. 48 ustawy emerytalnej. Dlatego też słusznie większość Sądów w Polsce rozstrzyga sprawy w oparciu o tę podstawę. Skoro bowiem przesłanki z art. 48 ustawy emerytalnej nie zostały w sprawach żołnierzy „przywróconych” do służby spełnione, to należy wydane na podstawie tego przepisu decyzje zmienić i zwolnić żołnierzy z obowiązku zwrotu pobranej emerytury.

Bez znaczenia przy tym jest, czy jakiekolwiek inne przepisy dają organowi możliwość wystąpienia z żądaniem zwrotu pobranych przez żołnierza należności. Prawidłowość decyzji oceniać należałoby bowiem pod kątem zgodności z przepisami, na podstawie której została wydana.

Odnosząc się do orzeczenia Sądu Najwyższego ze sprawy I UK 144/07, należy również zauważyć, że Sąd ten w dwóch różnych miejscach uzasadnienia wskazuje odmienne momenty, z którymi emerytura miałaby się stać świadczeniem nienależnym. Raz jest to wydanie decyzji o przyznaniu tego prawa, innym razem przyznanie i pobranie zaległych należności żołnierza.

Tego rodzaju stwierdzenie nie uprawnia jednak moim zdaniem do uznania emerytury za świadczenie nienależnie pobrane w rozumieniu przepisów emerytalnych, a co najwyżej świadczenia nienależnego w rozumieniu kodeksu cywilnego.

3) świadczenie nienależnie pobrane (o którym mowa w wojskowej ustawy emerytalnej), a świadczenie nienależne (w rozumieniu kodeksu cywilnego):

Zauważyć należałoby, że oprócz instytucji świadczenia nienależnie pobranego przewidzianej przez przepisy ubezpieczeniowe (w tym wojskowej ustawy emerytalnej), w polskim prawie istnieje cywilnoprawna instytucja świadczenia nienależnego. Jak zaś słusznie podkreśla się w orzecznictwie sądowym „każde świadczenie nienależnie pobrane jest nienależne, jednak nie działa tu reguła odwrotna. Zwrotu świadczeń nienależnych, niebędących świadczeniami nienależnie pobranymi, ZUS może dochodzić na zasadach ogólnych” (tak Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 22.11.2005 r., sygn. III AUa 2062/04, publ. LEX nr 189359, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1984 r., III UZP 20/84, OSNCAPiUS 1985, nr 1, poz. 3; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1985 r., II URN 98/85, OSNCAPiUS 1986, nr 4, poz. 59; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 4 sierpnia 1999 r., III AUa 414/99, OSA 1999, z. 11-12, poz. 57). Powyższy pogląd został zaakceptowany również w doktrynie, która uznając jego zasadność podnosi, że świadczenie emerytalno-rentowe może być traktowane jako nienależne, ale w przypadku braku zajścia przesłanek określonych w art. 138 ust. 2 pkt 1-2 ustawy o emeryturach z FUS (której odpowiednikiem jest art. 48 ust. 1 i 2 wojskowej ustawy emerytalnej – przyp. aut.) nie będzie stanowić świadczenia nienależnie pobranego (tak Kamil Antonów, Marcin Bartnicki, Komentarz do art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.04.39.353), [w:] K. Antonów, M. Bartnicki, Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, Zakamycze 2004.

Nawet jeśli więc uznać, że wypłacona emerytura jest świadczeniem nienależnym, to tylko i wyłącznie w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego (a więc nie jako świadczenie nienależnie pobrane, o którym mowa w art. 48 ustawy emerytalnej).

Jednak jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 25.01.2008 r. ustawa o zaopatrzeniu żołnierzy zawodowych i ich rodzin zawiera własną konstrukcję świadczenia nienależnego (art. 48 ust. 1 ustawy). Ustawa ta nie zawiera – analogicznego do art. 410 § 2 k.c. – przepisu, który nakazywałby zwracać pobrane świadczenia emerytalne (jako nienależne) w przypadku odpadnięcia podstawy prawnej do jego wypłaty.

4) możliwość dochodzenia zwrotu świadczeń nienależnie pobranych na podstawie ogólnych zasad z art. 1 i 12 wojskowej ustawy emerytalnej:

Sąd Najwyższy w analizowanym wyroku stwierdził, że ogólne zasady wyrażone m.in. w art. 1, 12 i 41 wojskowej ustawy emerytalnej mogą uzasadniać obowiązek zwrotu przez ubezpieczonego pobranych emerytur. Nie sposób się jednak zgodzić z takim stanowiskiem.

W mojej ocenie zaakceptować należałoby pogląd wyrażony w orzeczeniach Sądu Najwyższego wydanych w sprawach III UK 53/07 oraz w postanowieniu z 25.01.2008 r. w sprawie III UK 113/07 (obie sprawy toczyły się ze skarg kasacyjnych WBE Lublin od wyroków Sądu Apelacyjnego w Lublinie; skargi opierały się na zarzucie naruszenia art. 12 w zw. z art. 1 wojskowej ustawy emerytalnej).

Otóż bowiem poza art. 48 analizowanej ustawy (którego przesłanki nie zostały w niniejszej sprawie spełnione) regulacja prawna dotycząca ubezpieczenia społecznego żołnierzy zawodowych nie zawiera przepisów, które dawałyby organowi emerytalnemu możliwość żądania od żołnierza zawodowego „przywróconego do służby” zwrotu pobranych przez niego świadczeń. W szczególności za takie nie można uznać art. 12 i art. 1 wojskowej ustawy emerytalnej, co słusznie zauważył Sąd Najwyższy w dwóch w/w orzeczeniach.

Reasumując, skoro w sprawie nie zostały spełnione przesłanki z art. 48 wojskowej ustawy emerytalnej, i nie można tego przepisu zastosować jako podstawy prawnej żądania zwrotu pobranych świadczeń emerytalnych, to nie uzasadnia to jeszcze tworzenie nowych konstrukcji prawnych opartych o ogólne zasady wynikające z norm prawnych zawartych w wojskowej ustawie emerytalnej.
Uznać należałoby iż art. 1 i 12 ustawy mogą stanowić podstawę wydania decyzji o przyznaniu prawa do emerytury wojskowej, nie zaś decyzji o zwrocie pobranych już świadczeń. Tym samym nawet uznanie iż w momencie pobierania świadczeń emerytalnych nie były spełnione przesłanki z w/w przepisów, nie upoważnia do żądania ich zwrotu, a jedynie do wzruszenia decyzji o przyznaniu prawa do emerytury, wydanej wskutek stwierdzenia spełnienia przesłanek z art. 1 i 12 wojskowej ustawy emerytalnej. Stanowczo jednak podkreślić należy, że powinno to nastąpić w odpowiednim trybie postępowania administracyjnego.

5) zasada wyrażona w art. 41 ust. 2 wojskowej ustawy emerytalnej

Sąd Najwyższy w omawianym wyroku powołuje się również na brzmienie art. 41 ust. 2 wojskowej ustawy emerytalnej, z którego wynikać miałby zakaz pobierania przez żołnierza emerytury i uposażenia w tym samym czasie.

Zgodnie z tym przepisem „emerytury lub renty inwalidzkiej oraz dodatków nie wypłaca się za okres, za który żołnierz otrzymał uposażenie przewidziane w przepisach o uposażeniu żołnierzy, chyba że emerytura lub renta inwalidzka byłaby korzystniejsza”.

Jednak wydaje się iż Sąd Najwyższy błędnie odczytuje treść cytowanego przepisu. Jest w nim mowa o uposażeniu, które żołnierz zawodowy otrzymuje przez okres jednego roku w związku ze zwolnieniem ze służby (art. 18 ust. 1 pkt 1 ustawy o uposażeniu żołnierzy oraz art. 95 ust. 1 wojskowej ustawy pragmatycznej), a nie uposażeniu zasadniczym wypłacanym na podstawie art. 71 ust. 1 tejże ustawy.

Powyższe rozumowanie potwierdzone zostało przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 22 października 2003 r. (sygn. II UKN 112/2003, publ. OSNP 2004/3 poz. 51), a także przez część Sądów Apelacyjnych orzekających w tego rodzaju sprawach.

6) wpływ stwierdzenia nieważności decyzji o wypowiedzeniu (na podstawie której nastąpiło zwolnienie ze służby) na prawo żołnierza do emerytury wojskowej:

Zgodzić należy się z poglądem, że stwierdzenie nieważności decyzji ma ten skutek, że decyzja ta jest nieważna od początku, tj. od chwili jej dokonania (skutek ex tunc). Stwierdzenie nieważności decyzji o wypowiedzeniu (a więc w przedmiocie zwolnienia ze służby) ma ten skutek, że decyzja ta jest nieważna od początku, tj. wstecz od chwili jej dokonania. Jest więc aktem deklaratoryjnym, który powoduje, że decyzja o zwolnieniu ze służby przestaje obowiązywać już od dnia jej wydania, a żołnierz znajduje się znów w takiej sytuacji służbowej, w jakiej pozostawał w dniu zwolnienia ze służby.

Podkreślić jednak należy – co słusznie zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z 11.10.2007 r. – że skutki stwierdzenia nieważności dotyczą tylko decyzji, której to stwierdzenie dotyczy (w tym przypadku decyzji o wypowiedzeniu). Wszystkie inne decyzje wydane w związku z tą decyzją muszą być osobno usunięte z obrotu w odpowiednim trybie. Samo więc stwierdzenie nieważności decyzji o wypowiedzeniu stosunku służbowego nie powoduje takiego skutku, że nieważne stają się wszystkie rozstrzygnięcia wydane w związku z nią.

Tymczasem analiza omawianego wyroku Sądu Najwyższego prowadzi do wniosku, iż od momentu stwierdzenia nieważności decyzji o zwolnieniu ze służby miałoby dojść do ustania prawa do emerytury. Zdaniem Sądu skoro ustawowe przesłanki warunkujące przyznanie prawa do świadczenia nie były przez żołnierza spełnione, to w konsekwencji konieczne jest przywrócenie stanu prawnego sprzed wydania wadliwej decyzji o zwolnieniu. Dla Sądu prostym następstwem tego stanu jest uznanie wypłaconego z tego tytułu żołnierzowi świadczenia jako nienależnie pobranego. Wydaje się jednak, iż jest to założenie nieprawidłowe.

W całości zaakceptować należałoby pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w cytowanym już wyroku w sprawie III UK 53/07. Sąd ten stwierdził, że „usunięcie z obrotu prawnego nieważnej decyzji (zwolnienia ze służby) nie powoduje absolutnego przywrócenia stanu pierwotnego, lecz ma służyć dopiero usunięciu szeregu następstw jego obowiązywania. Nie można zatem przyjąć, że decyzja dotknięta jedną z wad określonych w art. 156 k.p.a. nie wywołuje od momentu jej wydania jakichkolwiek skutków prawnych, zwłaszcza w sferze prawa materialnego. Decyzja stwierdzająca nieważność innej decyzji administracyjnej kreuje nową sytuację prawną, mianowicie pozbawia wadliwą decyzję zdolności do wywoływania skutków prawnych ex tunc. W konsekwencji należy uznać, że chociaż stwierdzenie nieważności decyzji o zwolnieniu z zawodowej służby wojskowej wywołuje skutek ex tunc, to jednak nie można przyjąć, że w następstwie wydania decyzji o zwolnieniu z zawodowej służby wojskowej nie powstała przesłanka uzyskania prawa do emerytury, określona w art. 1 i 12 ustawy (…) konstytutywne akty wadliwe (taki charakter nosi akt zwolnienia z zawodowej służby wojskowej), do czasu ich wyeliminowania z obrotu prawnego wywołują określone skutki w sferze prawa materialnego” (str. 7-8 uzasadnienia).
Jak podkreślono w w/w wyroku stanowisko te powszechnie akceptowane jest również w doktrynie prawa administracyjnego (zob. np. T. Woś, Moc wiążąca aktów administracyjnych w czasie, Warszawa 1978, s. 143).

Zatem w sytuacji w jakiej znaleźli się żołnierze „przywróceni” do służby po stwierdzeniu nieważności decyzji o wypowiedzeniu (wskutek której nastąpiło zwolnienie ze służby) powstała okoliczność powodująca ustanie prawa do emerytury. Przyznaje to zresztą Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 4 grudnia 2007 r. Jednak dalsze wywody Sąd wskazują, że uznaje on, iż ustanie prawa do emerytury może nastąpić z mocą wsteczną i powodować skutki w przeszłości (w postaci nakazania zwrotu pobranych wtedy świadczeń). Z takim stanowiskiem nie sposób się zgodzić.

Zgodnie z art. 38 ust. 1 pkt 1 wojskowej ustawy emerytalnej „prawo do świadczeń ustaje gdy przestanie istnieć którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania prawa do świadczeń”. Ustanie prawa do świadczeń następuje z mocy prawa. W tym zakresie ustawa emerytalna nie przewiduje w ogóle wydawania przez organy emerytalne decyzji o ustaniu.

W zdecydowanej większości spraw organy rentowe – powołując się na art. 44 ust. 1 pkt 1 wojskowej ustawy emerytalnej - wydały decyzje o wstrzymaniu wypłaty żołnierzom emerytur wojskowych. Była to decyzja zgodna z art. 44 ust. 2 ustawy, w którym wskazano termin z jakim może nastąpić takie zawieszenie. Z przepisu tego wynika (pkt 1), że do wstrzymania wypłaty świadczenia może dojść dopiero poczynając od miesiąca przypadającego po miesiącu, w którym wojskowy organ emerytalny wydał decyzję w przedmiocie wstrzymania wypłaty świadczenia.
Powyższe stanowi jednocześnie wskazówkę w kwestii ustalenia daty ustania prawa do emerytury.

Zresztą z analizy treści art. 38 wojskowej ustawy emerytalnej wynika również, że prawo do świadczeń ustaje, gdy przestaje istnieć którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa, a więc na przyszłość (tak m. in. Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 06.02.2008 r., III AUa 640/07). Zatem nieuprawnione jest stwierdzenie ustania prawa do emerytury z mocą wsteczną (tj. w analizowanym przypadku z datą wcześniejszą niż wydanie decyzji o stwierdzeniu nieważności wypowiedzenia). Ustawodawca polski nie przewidział bowiem takiej możliwości, na co zwracał uwagę m. in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 maja 2005 r. (sygn. III UK 28/2005, publ. OSNP 2005/23 poz. 380, OSP 2006/5 poz. 60 oraz LexPolonica nr 392016). Sąd Najwyższy stwierdził, iż „decyzja (…) organu rentowego (…) ma prawokształtujący charakter i nie może być zmieniona ze skutkiem wstecznym”. Wyrok ten zapadł na gruncie art. 83a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, która jest „odpowiednikiem” art. 32 ustawy emerytalnej. Zawarta w nim teza i argumenty zostały zaaprobowane bez zastrzeżeń przez doktrynę (zob. m. in. glosę Jarosława Jankowicza do w/w wyroku, publ. OSP 2006/5, str. 282, czy też glosę Krzysztofa Ślebzaka do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22 lutego 2005 r., sygn. III AUa 307/2004).

Decyzja organu emerytalnego przyznająca ubezpieczonego prawo do emerytury prowadzi bowiem do powstania gwarancyjnego stosunku prawnego, w trakcie trwania którego ubezpieczony staje się podmiotem określonych praw i obowiązków. Jak stwierdził w uzasadnieniu powyżej cytowanego orzeczenia Sąd Najwyższy, „ze względu na konieczność ochrony trwałości tego stosunku, decyzje te posiadają (…) prawokształtujący charakter, co oczywiście nie wyklucza możliwości ich zmiany albo uchylenia, jeśli zostałyby spełnione odpowiednie przesłanki. Skoro zatem organ rentowy (…) wydał decyzję w przedmiocie ustania stosunku ubezpieczenia społecznego, to zasadne jest przyjęcie, że mogło to nastąpić najwcześniej w dacie jej wydania, a zatem ex nunc”. W tym kontekście „wadliwość” decyzji o przyznaniu prawa do emerytury jest doniosła jedynie dla oceny zasadności stwierdzenia ustania prawa do świadczenia emerytalnego. Natomiast nie wpływa ona na temporalny aspekt istnienia prawa do emerytury.

Powyższe znajduje również swoje dodatkowe uzasadnienie w konieczności poszanowania ogólnej zasady pogłębiania zaufania obywateli do organów państwa (wyrażonej w art. 8 kpa) oraz zasady trwałości decyzji administracyjnej (art. 16 § 1 kpa), które miałyby w tym przypadku odpowiednie zastosowanie na podstawie art. 11 ustawy emerytalnej. Wskazać należałoby również na potrzebę ochrony dobrej wiary (bona fides, w znaczeniu subiektywnym tego określenia) osoby już bezzasadnie objętej świadczeniem emerytalnym.

Reasumując, o ustaniu prawa do emerytury można mówić dopiero po wydaniu decyzji o stwierdzeniu nieważności wypowiedzenia. Nieuzasadnione i niezgodne z prawem jest stwierdzenie, że ustanie prawa do emerytury mogło nastąpić z mocą wsteczną, w związku z czym świadczenie pobierane w przeszłości przez ubezpieczonego mogłoby być uznane za nienależnie pobierane.
W konsekwencji, skoro nie można mówić o ustaniu prawa do emerytury przed datą wydania decyzji o stwierdzeniu nieważności wypowiedzenia, to tym bardziej nie można mówić o świadczeniu nienależnym przed ustaniem prawa do tego świadczenia.

7) obowiązek przestrzegania przepisów kodeksu postępowania administracyjnego (art. art. 11 i 32 ust. 2 wojskowej ustawy emerytalnej):


W art. 32 ust. 2 wojskowej ustawy emerytalnej wprowadzono wymóg, aby wszelkie zmiany, uchylenia lub unieważnienia ostatecznych decyzji, od których nie zostało wniesione odwołanie do właściwego sądu, były dokonywane przez wojskowy organ emerytalny na zasadach określonych w k.p.a. Ogólne odesłanie do powyższego aktu zawiera ponadto art. 11 wojskowej ustawy emerytalnej.

W orzecznictwie powszechnie akceptowany jest pogląd, że „stwierdzenie nieważności decyzji, w oparciu o którą została wydana decyzja w innej sprawie, stanowi podstawę wznowienia postępowania” (tak wyrok SN z dnia 5 lipca 1996 r. III ARN 21/96, OSNAPiUS 1997/3 poz. 32 oraz uzasadnienie uchwały Składu Pięciu Sędziów NSA z dnia 9 listopada 1998 r., sygn. OPK 4/98, OPK 5/98, OPK 6/98, OPK 7/98, publ. LexPolonica nr 333155, ONSA 1999/1 poz. 13). Nie jest więc uprawnione wnioskowanie o wadliwości pozostałych decyzji z tego powodu, że opierały się na innej ostatecznej decyzji, którą uchylono (tak wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 września 2003 r., sygn. IV SA 99/2002, publ. LexPolonica nr 365598).

Należy podkreślić, że w przypadku zdecydowanej większości żołnierzy zawodowych „przywróconych” do służby organy rentowe nie podjęły powyższych działań, albowiem przed wydaniem kwestionowanej decyzji w przedmiocie zwrotu świadczenia nienależnego nie usunięto z obrotu – we właściwym nadzwyczajnym trybie wznowienia postępowania administracyjnego – decyzji przyznających żołnierzom prawo do emerytury.

Tym samym nie usunięcie z obrotu prawnego decyzji o przyznaniu emerytury nie pozwala na traktowanie tego świadczenia jako nienależnie pobranego, bez względu na przyjmowaną ku temu podstawę prawną (art. 48 czy też ogólne zasady wynikające z art. 1, 12 i 41 wojskowej ustawy emerytalnej).

Jednocześnie z powyższego wynika, że uznanie, iż decyzja o stwierdzeniu nieważności decyzji o wypowiedzeniu uchyla wszelkie skutki prawne jakie powstały od dnia doręczenia decyzji uznanej za nieważną (w tym także decyzji o przyznaniu prawa do emerytury wojskowej), stanowi naruszenie art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej oraz art. 156 k.p.a. w zw. z art. 11 ustawy emerytalnej.

orzeczenie przez sąd apelacyjny bądź kasacyjny o obowiązku zwrotu emerytur na podstawie innych przepisów niż powołane przez wojskowe biuro emerytalne (art. 378 w zw. z art. 321 k.p.c.):

W większości prowadzonych spraw organy rentowe w toku postępowania nie powołały się na przepisy art. 1, 12 czy też 41 wojskowej ustawy emerytalnej. Co równie ważne, z treści pism wojskowych organów rentowych nie wynikało, by rozważały one okoliczności faktyczne o których mowa w tych przepisach. Organy nie opierały też swoich roszczeń na okoliczności wypłaty żołnierzom należności finansowych po „przywróceniu do służby”.
W decyzjach o zwrocie emerytur, czy też pismach sądowych wojskowe biura emerytalne w uzasadnieniu swojego stanowiska powoływały natomiast okoliczności, o których mowa w art. 48 ust. 1 lub 2 wojskowej ustawy emerytalnej.

Z uwagi na powyższe nieuzasadnionym jest rozpatrywanie w instancjach apelacyjnych bądź kasacyjnych tychże spraw w aspekcie innych okoliczności faktycznych oraz innych przepisów (w tym art. 1, 12 i 41 ustawy). Sąd apelacyjny nie jest bowiem w zasadzie uprawniony do poszukiwania z urzędu innych podstaw (zarzutów), które mogłyby uzasadniać umotywowany przez ubezpieczonego wniosek apelacyjny (tak T. Ereciński, Komentarz do art. 378 kpc [w:] M. Jędrzejewska, T. Ereciński, J. Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze. Część druga, Postępowanie zabezpieczające, Warszawa 2007 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis).

Ponadto należałoby mieć na uwadze, iż postępowania sądowe w przedmiotowych sprawach zapoczątkowane zostało wydaniem decyzji organu rentowego, w której powołano podstawę prawną rozstrzygnięcia. Stanowiły ją zazwyczaj przepisy art. 48 ust. 1, art. 49 i art. 50 w zw. z art. 41 ust. 2 wojskowej ustawy emerytalnej. Te właśnie przepisy powinien więc analizować sąd, do którego sprawa trafiła. Decyzja bowiem została wydana po przeprowadzeniu postępowaniu administracyjnego, a jej treść powinna odpowiadać wymogom art. 107 k.p.a.. Jednym ze składników decyzji jest natomiast powołanie podstawy prawnej.

W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, które toczą się na skutek odwołań od decyzji organów rentowych obowiązująca w sprawach cywilnych zasada iura novit curia traci na aktualności. Tak jak powód w pozwie nie jest zobowiązany do przytoczenia podstawy prawnej roszczenia, tak organ rentowy ma taki obowiązek.

W sprawie z odwołania od decyzji organu rentowego, jej treść wyznacza przedmiot i zakres rozpoznania oraz orzeczenia sądu pracy i ubezpieczeń społecznych (post. Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1999 r., II UZ 52/99, LexPolonica nr 345998, OSNAPiUS 2000/15 poz. 601). W późniejszym postępowaniu wywołanym odwołaniem do sądu ubezpieczeń społecznych, zgodnie z systemem orzekania w sprawach z tego zakresu, sąd (..) rozstrzyga (…) o prawidłowości zaskarżonej decyzji (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 lutego 2006 r., III AUa 49/2006, LexPolonica nr 408869).

W konsekwencji, uznanie że nie zostały spełnione przesłanki przepisów prawa stanowiących podstawę prawną decyzji skutkować musi uwzględnieniem odwołania żołnierza i zmianą tejże wadliwej decyzji.

9) Podsumowanie:

Przeprowadzona analiza przepisów wojskowej ustawy emerytalnej i przepisów regulujących procedurę podejmowania decyzji przez wojskowy organ emerytalny wskazuje, że w sytuacji w jakiej znaleźli się żołnierze zawodowi nieprawidłowo zwolnieni ze służby podczas reformy Sił Zbrojnych z lat 2002-2004, nie można żądać od nich zwrotu emerytur pobranych przed tym jak zostali do służby „przywróceni”. Przemawia za tym zarówno wykładnia przepisu art. 48 wojskowej ustawy emerytalnej, jak też ogólnych zasad wyprowadzonych z tejże ustawy.

Ponadto możliwość tę wykluczają błędy popełnione przez organy rentowe w toku postępowania o zwrot emerytury. Błędów tych nie powinny obecnie naprawiać sądy ubezpieczeń społecznych, które nie działają przecież w zastępstwie organów rentowych.

W uzasadnieniu cytowanego już wyroku Sądu Najwyższego z 22.10.2003 r. (II UKN 112/2003), wydanego również na gruncie sprawy żołnierza zawodowego, słusznie stwierdzono iż „sądy podlegają ustawom i orzekają na podstawie obowiązujących przepisów prawa ubezpieczeń społecznych niezależnie od konsekwencji finansowych jakie pociąga za sobą prawidłowe stosowanie prawa. W szczególności sądy nie pełnią strażników finansów publicznych i nie mogą być tak postrzegane".

Należy mieć również na uwadze, że wojskowe biura emerytalne w każdej chwili - z zastosowaniem odpowiedniego trybu - mogą wydać kolejną decyzję w tej sprawie, w której zażądają zwrotu świadczenia nienależnie pobranego w oparciu o przepisy, których przesłanki zostały w sprawie spełnione.